PSOR: Czym charakteryzuje się rolnictwo zrównoważone?

Małgorzata Bojańczyk: To model produkcji żywności, który musi spełniać trzy podstawowe kryteria – ograniczać wpływ rolnictwa na środowisko i klimat, zapewniać opłacalność produkcji dla rolnika i spełniać oczekiwania stawiane przed rolnictwem przez społeczeństwo. W praktyce oznacza to, że rolnicy stosujący ten model produkcji optymalizują wykorzystanie zasobów, np. gleby, wody, maszyn, środków ochrony roślin, nasion, nawozów czy energii. Przekłada się to bezpośrednio na bardziej przyjazny dla środowiska charakter produkcji, zarówno w zakresie upraw jak i hodowli. Jednak, aby było to możliwe, działalność rolnicza musi być opłacalna, tak aby pozwalała na rozwój gospodarstwa i inwestowanie w dalszy rozwój zrównoważenia, np. wdrażanie narzędzi rolnictwa precyzyjnego. Ważnym aspektem zrównoważenia jest społeczna akceptacja metod i narzędzi produkcji żywności, szczególnie w takich obszarach jak dobrostan zwierząt, produkcja żywności wysokiej jakości czy odtwarzanie bioróżnorodności na terenach wiejskich.

PSOR: W jaki sposób założenia rolnictwa zrównoważonego można wykorzystać w praktyce rolniczej?

Małgorzata Bojańczyk: Każde gospodarstwo rolne może wdrożyć praktyki rolnictwa zrównoważonego. W Polsce wiele gospodarstw stosuje już zrównoważone metody i narzędzia upraw i hodowli, często nie zdając sobie z tego sprawy. Do najważniejszych z nich należą: optymalny dobór roślin uprawnych i prawidłowy siew, zmianowanie upraw, zwiększanie zawartości próchnicy w glebie, nawożenie roślin w oparciu o bilans nawozowy, przestrzeganie zasad integrowanej ochrony roślin, możliwie długie utrzymanie gleby pod okrywą roślinną czy korzystanie z systemu uprawy bezorkowej. W efekcie stosowania tych praktyk zmniejsza się stopień erozji gleby, a zwiększa się jej żyzność i stopień wiązania wody, co przekłada się na większą i bardziej opłacalną produkcję. Działania wzbogacające glebę nie tylko podnoszą jej żyzność, ale zwiększają także potencjał bioróżnorodności. Przestrzeganie zasad integrowanej ochrony roślin i nawożenie w oparciu o bilans nawozowy pozwala stosować niezbędne minimum środków produkcji, co pozwala obniżyć koszty oraz chronić środowisko.

Podobne korzyści związane są z efektywnym wykorzystaniem zasobów wodnych, zarówno tej glebowej jak i tej pochodzącej z nawadniania. Racjonalizowanie jej wykorzystania zapewnia większą stabilność i trwałość produkcji rolniczej, szczególnie w kontekście zmian klimatycznych. Zrównoważenie polega na oszczędnym gospodarowaniu wodą, zwiększaniu retencyjności wodnej gleb i na bieżącym monitorowaniu jej zużycia. Idea efektywnego wykorzystywania dostępnych zasobów odnosi się także do odpadów powstających w gospodarstwie rolnym. Powinny być one maksymalnie wykorzystane do dalszej produkcji – z wyjątkiem odpadów komunalnych i odpadów niebezpiecznych dla ludzi i środowiska, które należy poddawać utylizacji zgodnie z przepisami prawa. Ważnym aspektem wdrażania modelu rolnictwa zrównoważonego jest dążenie do ograniczenia emisji gazów cieplarnianych (np. CO₂, CH₄, NH₃, NO_X) emitowanych przez rolnictwo. Osiągniecie tego celu jest możliwe m.in. dzięki minimalizowaniu emisji za sprawą narzędzi rolnictwa precyzyjnego i narzędzi cyfrowych – odpowiedniemu użytkowaniu maszyn i urządzeń, dobrej gospodarce paliwami, nawozami organicznymi, pozostałościami pozbiorowymi, optymalizacji warunków chowu zwierząt czy siewie roślin okrywowych jako międzyplonów. Ponadto stosowanie praktyk regeneratywnych pozwala na wiązanie węgla w glebie i może stanowić dodatkowe źródło dochodu dla gospodarstwa w postaci certyfikatów węglowych.

PSOR: Jakie aspekty społeczne prowadzenia działalności rolniczej są uwzględniane w zrównoważonym rolnictwie?   

Małgorzata Bojańczyk: Jedną z naczelnych zasad zrównoważenia jest zapewnienie dobrostanu zwierząt, co z jednej strony przekłada się na efekt produkcyjny i finansowy gospodarstwa posiadającego zwierzęta, a z drugiej – odpowiada na społeczny postulat dbałości o zdrowie i odpowiednie warunki życia zwierząt. Pomaga to w zwiększaniu stopnia akceptacji rolnictwa przez konsumentów i społeczności lokalne. Podobnie sytuacja wygląda z kwestią dbania o pracowników, ich prawa i bezpieczeństwo pracy. Konsekwentne przestrzeganie praw pracowników oraz dbałość o warunki pracy są gwarancją jakości wykonanej pracy, prawidłowego użytkowania sprzętu i niskiej wypadkowości – wszystkie te elementy wpływają na poprawę opłacalności produkcji i wynik finansowy gospodarstwa.

PSOR: Czy rolnictwo zrównoważone to przyszłość rolnictwa?

Małgorzata Bojańczyk: Tak. Ponieważ ten model odpowiada na najważniejsze wyzwania współczesnego rolnictwa – kurczące się zasoby naturalne Ziemi, postępujące, dotkliwe zmiany klimatyczne i perspektywę konieczności wyżywienia kolejnych 2 mld ludzi w 2050 roku przy ograniczonym dostępie do wody oraz gruntów uprawnych. Zrównoważone praktyki rolnicze pozwalają łączyć efekt poprawy wydajności oraz jakości produkcji rolniczej z racjonalnym wykorzystaniem zasobów naturalnych. Rolnictwo zrównoważone w pełni odpowiada na te globalne wyzwania, stanowiąc realną perspektywę wobec konwencjonalnego sposobu zarządzania, który przestaje się sprawdzać. To także niezwykle ważne z punktu widzenia odporności gospodarki na wszelkie kryzysy. Zrównoważone praktyki rolnicze pozwalają efektywniej korzystać ze środków produkcji oraz lepiej chronić środowisko i otoczenie, w którym gospodarstwo funkcjonuje. Warto też podkreślić, że model rolnictwa zrównoważonego jest spójny z założeniem Wspólnej Polityki Rolnej, która jest jednym z najważniejszych obszarów wspólnych działań krajów UE. Wspólna Polityka Rolna zakłada poprawę wydajności rolnictwa przez zapewnienie stabilnych dostaw żywności po przystępnych cenach, koncentruje się na zapewnieniu unijnym rolnikom odpowiedniego standardu życia oraz wspieraniu zrównoważonego gospodarowania zasobami naturalnymi i przeciwdziałaniu zmianie klimatu.

PSOR: Czym różni się rolnictwo zrównoważone od rolnictwa konwencjonalnego i rolnictwa ekologicznego?

Małgorzata Bojańczyk: Rolnictwo zrównoważone i ekologiczne łączy nastawienie na ochronę gleby, wody i powietrza przed zniszczeniem oraz troskę o pozostałe zasoby środowiska naturalnego. Odróżnia je natomiast podejście do środków produkcji rolniczej, ponieważ rolnictwo ekologiczne opiera się na całkowitej rezygnacji z chemicznych środków ochrony roślin i tzw. „sztucznego” nawożenia. Gospodarstwa rolne prowadzone w modelu rolnictwa zrównoważonego również korzystają z naturalnych metod ochrony upraw i ich nawożenia, wykorzystując jednak równolegle preparaty chemiczne. Model rolnictwa zrównoważonego dopuszcza np. stosowanie chemicznych środków ochrony zgodnie z zasadami integrowanej ochrony roślin. Oznacza to, że ich użycie ogranicza się do niezbędnego minimum – są one stosowane z wykorzystaniem narzędzi rolnictwa precyzyjnego – jedynie w ilości adekwatnej do potrzeb gleby i roślin. Dzięki rozsądnej aplikacji tych preparatów, produkty rolnictwa zrównoważonego są wysokiej jakości i zdrowe dla człowieka, a wpływ na środowisko jest istotnie ograniczony. Taki model upraw pozwala na sprzedaż produktów rolnych konsumentom w przystępnych cenach. Ponadto praktyki te umożliwiają produkcję żywności na większą skalę oraz na jej specjalizację, co nie jest możliwe z wykorzystaniem modelu rolnictwa ekologicznego, ze względu na wysokie koszty i jeszcze małą skalę produkcji takich gospodarstw.

Rolnictwo konwencjonalne, określane także jako przemysłowe lub masowe, to model rolnictwa nastawiony na krótkoterminową maksymalizację zysku, który osiąga się dzięki dużej wydajności roślin i zwierząt, z intensywnym wykorzystaniem wszystkich dostępnych środków produkcji rolniczej, co obciąża środowisko i klimat. Zatem tym, co odróżnia rolnictwo zrównoważone od rolnictwa ekologicznego i konwencjonalnego jest skupienie się na równoczesnym spełnianiu 3 kryteriów: ochrony środowiska i klimatu, opłacalności ekonomicznej i zaspokajaniu potrzeb społecznych związanych z metodami produkcji rolnej. Rolnictwo ekologiczne w centrum swojego modelu stawia ochronę środowiska, a rolnictwo masowe koncentruje się wyłącznie na wymiarze ekonomicznym.

PSOR: Jak wygląda rolnictwo zrównoważone w Polsce?

Małgorzata Bojańczyk: Coraz większa liczba gospodarstw w Polsce stosuje zasady rolnictwa zrównoważonego. Wpływ na ten stan rzeczy ma kwestia regulacji europejskich i przepisów krajowych, które wymagają transformacji rolnictwa w kierunku takiego, które w mniejszym stopniu obciąża środowisko i klimat oraz dba o dobrostan zwierząt. Wzrost dostępności narzędzi cyfrowych i rolnictwa precyzyjnego daje rolnikom nowe możliwości optymalizacji produkcji, a konsumenci coraz częściej oczekują, że sprzedawana im żywność będzie pochodziła od sprawdzonych, lokalnych rolników, którzy produkują żywność o dobrej jakości.

PSOR: Jakie korzyści ekonomiczne czerpie gospodarstwo oparte na praktykach rolnictwa zrównoważonego? Czy takie gospodarstwo jest certyfikowane?

Małgorzata Bojańczyk: Jedną z kluczowych korzyści dla rolników z wdrożenia zrównoważonych praktyk rolniczych jest zapewnienie długoterminowej stabilności finansowej gospodarstwa i podniesienie jego konkurencyjności rynkowej. To niezwykle ważne z uwagi na cele Europejskiego Zielonego Ładu i wywołane tym zmiany w otoczeniu biznesowym. Coraz częściej odbiorcy płodów rolnych – przetwórcy i firmy spożywcze wymagają od rolników spełniania standardów zrównoważenia lub certyfikowania produkcji. Gospodarstwa spełniające te kryteria podnoszą swoją pozycję konkurencyjną, zyskują dostęp do rynków zbytu i odpowiadają na potrzeby społeczne związane z jakością żywności i stosowaniem akceptowalnych metod upraw i hodowli.

Certyfikacja jest jednym z podstawowych narzędzi umożliwiającym rolnikom i firmom z łańcucha żywnościowego identyfikację pochodzenia żywności z upraw zrównoważonych. Staje się ona coraz bardzie popularna, a w niektórych sytuacjach niezbędna do dalszego rozwoju gospodarstwa i sprzedaży płodów rolnych na rynku. Rynek żywności zdecydowanie stawia na jakość produktów oraz bezpieczeństwo ich wytwarzania. Obydwa aspekty mogą być potwierdzone poprzez certyfikację produkcji rolniczej, która ocenia zrównoważony rozwój oraz jakość i bezpieczeństwo żywności. Obecnie najpopularniejszymi certyfikacjami potwierdzającymi jakość i bezpieczeństwo produktu oraz spełnianie zasad rolnictwa zrównoważonego są GLOBALG.A.P., Farm Sustainability Assessment (FSA) oraz Integrowana Produkcja. Każda z tych certyfikacji potwierdza odpowiednie zarządzanie gospodarstwem oraz środowiskiem naturalnym.

PSOR: W jaki sposób praktyki rolnictwa zrównoważonego przekładają się na bezpieczeństwo żywnościowe?

Małgorzata Bojańczyk: Zrównoważenie produkcji rolnej dotyczy nie tylko samych rolników, ale całego łańcucha dostaw żywności. Oznacza to, że gospodarstwa rolne we współpracy z odbiorcami płodów rolnych nastawione są na skracanie łańcuchów dostaw, dostarczanie żywności na rynki lokalne czy wykorzystywanie dostępnych na miejscu środków produkcji. Ten aspekt zwiększa odporność całego systemu na ewentualne zakłócenia dostaw, a lokalna sprzedaż produktów pozwala lepiej reagować na zmiany w oczekiwaniach konsumentów. Z drugiej strony, zrównoważone praktyki rolnicze wpływają na długoterminowe podniesienie odporności gospodarstwa na wyzwania związane ze zmianami klimatycznymi – spadkiem dostępności wody, większą częstotliwością występowania suszy czy erozją i spadkiem żyzności gleby.

PSOR: Jak wygląda ochrona roślin w rolnictwie zrównoważonym?

Małgorzata Bojańczyk: Naczelną zasadą w tym zakresie jest przestrzeganie zasad integrowanej ochrony roślin. W przypadku praktyk zrównoważonych najlepsze efekty ochrony przy najniższych kosztach daje integrowanie różnych metod ochrony: mechanicznych, fizycznych, biologicznych, hodowlanych oraz chemicznych przewidzianych do stosowania w wypadku nieskuteczności poprzednich. Wykorzystując wiedzę o szkodliwych organizmach i o roślinach uprawnych można w odpowiednich terminach podejmować różnorodne działania pozwalające na ich zwalczenie lub ograniczenie szkodliwości. Pomocne tu mogą być także coraz liczniejsze rozwiązania cyfrowe dostępne dla rolników, mocno wspierające integrowaną ochronę roślin. Wdrażając te zasady optymalizuje się stosowanie chemicznych środków ochrony roślin oraz efekt finansowy ochrony roślin.

PSOR: Jak rolnictwo zrównoważone wpływa na bioróżnorodność?

Małgorzata Bojańczyk: Bioróżnorodność i rolnictwo są ze sobą bardzo ściśle powiązane. Przyjazne dla owadów użytki rolne, obfitujące w pokarm i zapewniające miejsce schronienia, wpływają na zwiększoną produkcję żywności. Im mniejsza intensyfikacja rolnictwa, tym większa różnorodność roślin i zwierząt na polach, co wabi na nie liczne ptaki i owady. Zachowanie siedlisk dziko żyjących roślin i zwierząt jest bardzo ważne dla produkcji rolniczej, ponieważ obecność wielu różnorodnych organizmów pożytecznych sprzyja ochronie plonów. Tereny o wysokiej bioróżnorodności i o zróżnicowanej strukturze przestrzennej, takie jak np. grupy drzew, zakrzaczenia czy rowy, są dużo mniej podatne za szkody w wyniku silnych wiatrów, pożarów, suszy, czy powodzi. W zróżnicowanym krajobrazie, złożonym z różnych typów ekosystemów takie zdarzenia są naturalnie ograniczane i powodują mniejsze straty. Ponadto rolnicy dbając o bioróżnorodność zapobiegają rozprzestrzenianiu się szkodników i chorób bez konieczności intensywnego stosowania środków chemicznych. Każdy kawałek gruntu mało przydatny do produkcji rolniczej – zabagnienie przy rowie, skarpa, narożnik pola niedogodny do uprawy – może być cennym siedliskiem dla roślin i zwierząt ważnych dla utrzymania bioróżnorodności.

PSOR: Dziękujemy za rozmowę.

Producenci środków ochrony roślin każdego dnia wspierają rolników w ich drodze do zrównoważonego rolnictwa wdrażając innowacje zwiększające bezpieczeństwo stosowania preparatów. Innowacyjność i bezpieczeństwo (rolnika, konsumenta i środowiska) są najsilniej rozwijane przez branżę środków ochrony roślin ze wszystkich obszarów inwestycyjnych w zakresie rolnictwa. O tym, jakie działania podejmuje branża w kierunku zrównoważonego rolnictwa piszemy w artykule Branża środków ochrony roślin podejmuje zobowiązania do 2030 roku oraz w raporcie Klimat, biznes, środowisko.